పార్లమెంట్‌లో సభ్యత్వం

 

       పార్లమెంట్ లో సభ్యత్వం పొందడానికి రాజ్యాంగం క్రింది అర్హతలను నిర్దేశించింది.

• అతడు భారతీయ పౌరుడై ఉండాలి.
• ఎన్నికల కమిషన్ సూచించిన అధికారి ఎదుట అతడు ప్రమాణం లేదా ప్రతిజ్ఞ చేయాలి. అతడు తన ప్రమాణంలో రాజ్యాంగం యెడల యదార్థ శ్రద్ధానిష్టలను కలిగి ఉంటానని, దేశ సౌర్వభౌమత్వాన్ని మరియు అఖండతను సమర్ధిస్తానని, ప్రతిజ్ఞ చేయాలి.
• రాజ్యసభ సభ్యత్వానికి సంబంధించి కనిష్ట వయో పరిమితి 30 సంవత్సరాలు మరియు లోకసభ సభ్యత్వానికి 25 సంవత్సరాలు ఉండాలి.
• పార్లమెంట్ చేత నిర్దేశించబడిన ఇతర అర్హతలు ఉండాలి. ప్రజాప్రాతినిధ్య చట్టం, 1951 ద్వారా పార్లమెంట్ ఈ క్రింది అదనపు అర్హతలను పేర్కొన్నది.
  • 1. ఒక పార్లమెంటరీ నియోజకవర్గంలో అతడు ఓటరై ఉండాలి. ఈ సూత్రం రెండు స‌భ‌ల‌కు వర్తిస్తుంది. ఒక రాష్ట్రం నుండి అదే రాష్ట్రానికి చెంది ఉండాల‌నే రూల్ ను 2003లో తొలగించారు. 2006లో సుప్రీంకోర్టు దీన్ని సమర్థించింది.
  • 2. ఎస్సీ మరియు ఎస్టీలకు రిజర్వుకాబడిన నియోజక వర్గానికి పోటీ చేయవలిసిన వ్యక్తి ఆ వర్గానికి చెందిన సభ్యుడై ఉండాలి. అయితే ఈ సభ్యులు తనుకు రిజర్వు కాని నియోజక వర్గాలలో పోటీ చేయవచ్చును.

 

అనర్హతలు

          రాజ్యాంగం ప్రకారం ఒక వ్యక్తి పార్లమెంట్ సభ్యుడిగా ఎన్నిక కావడానికి ఈ క్రింది అంశాల ద్వారా అనర్హుడు అవుతాడు.

• అతడు కేంద్ర ప్రభుత్వం లేక రాష్ట్ర ప్రభుత్వం ఉద్యోగ నిర్వహణలో ఉండిన ఎడల. (మంత్రికి లేదా పార్లమెంట్ మినహాయించిన ఇతర ఉద్యోగాలకు తప్ప)
• అతనిని చిత్త చాంచల్యం గల వ్యక్తిగా కోర్టు ప్రకటిస్తే
• అతడు విడుదల చేయబడని దివాళా దారుడైతే
• అతడు భారతీయ పౌరుడు కాకుండా ఉంటే లేదా స్వచ్ఛందంగా వేరే దేశపు పౌరసత్వాన్ని స్వీకరిస్తే లేదా ఒక విదేశం పట్ల విధేయత ప్రకటించిన ఎడల.

         ప్రజాప్రాతినిథ్య చట్టం (1951) ద్వారా పార్లమెంట్ ఈ క్రింది అనర్హతలను అదనంగా పొందుపరిచింది.

• ఎన్నికలలో అతడు అవినీతి కార్యకలాపాలకు మరియు నేరాలకు పాల్పడరాదు.
• రెండు లేదా ఎక్కువ సంవత్సరాలు జైలులో ఉండి ఉండరాదు. కానీ ప్రిమెటీవ్ డిటెన్సన్ చట్టం కింద నిర్బంధించబడిన వ్యక్తి ఇది వర్తించదు.
• నిర్దేశిత కాల పరిమితిలో అతడు తన ఎన్నికల ఖర్చు వివరా లను దాఖలు చేయడంలో వైఫల్యం చెంది ఉండరాదు.
• ప్రభుత్వ కాంట్రాక్టులలో, పనులలో మరియు సర్వీసులలో అతడికి జోక్యం ఉండరాదు.
• ప్రభుత్వానికి కనీసం 25 శాతం భాగస్వామ్యం ఉన్న కార్పోరేషనల్ అతడు డైరెక్టర్ గా కానీ మేనేజింగ్ ఏజెంట్ గా కానీ ఉండకూడదు.
• రాజ్యాంగం ఎడల అవిశ్వాసం వలన కానీ, లేదా అవినీతికి పాల్పడటం వలన కానీ, అతడు ప్రభుత్వ సర్వీసుల నుండి తొలగింప బడి ఉండరాదు.
• వివిధ వర్గాల మధ్య వైషమ్యాన్ని పెంపొందించడం లేదా లంచం తీసుకోవడం వంటి చర్యలకు పాల్పడి ఉండరాదు.
• అంటరాని తనం, వరకట్నం మరియు సతి వంటి అసాంఘిక నేరాలను ఆచరించడం లేదా బోధించడం వంటి చర్యల కారణంగా అతనికి శిక్షించడకూడదు.

          పైన పేర్కొన్న అర్హతలకు ఏదైనా సభ్యునికి వర్తిస్తాయో, లేదా అనే విషయాన్ని నిర్ధారించడంలో రాష్ట్రపతి నిర్ణయం అంతిమంగా ఉంటుంది. అయితే, ఎన్నికల కమీషన్ నుండి అతడు అనుమతి తీసుకొని తగిన విధంగా ప్రవర్తించాలి.

 

పార్టీ ఖీ రాయింపుల కారణంగా అనర్హత

         పదవ షెడ్యూల్ లోని పార్టీ ఫిరాయింపు కారణాలపై అనర్హతకు గురి కాబడే పార్లమెంట్ సభ్యుడు సభ్యుడిగా ఉండటానికి అనర్హు డవుతాడని రాజ్యాంగం పేర్కొంటుంది. ఈ పార్టీ ఫిరాయింపు చట్టం ప్రకారం ఒక సభ్యుడు ఈ క్రింది కారణాలపై అనర్హుడు అవుతాడు.

• ఏ రాజకీయ పార్టీ టికెట్టు ద్వారా తాను గెలుపొందాడో పార్టీ సభ్యత్వాన్ని అతడు స్వచ్ఛందంగా వదలు కోవడం;
• తన రాజకీయ పార్టీ ఆదేశానికి విరుద్ధంగా సభలో అతడు ఓటు వేయడం లేదా గైర్హాజరవడం;
• స్వతంత్రంగా గెలిచిన అభ్యర్థి ఏదైనా రాజకీయ పార్టీలో చేరడం;
• ఏదైనా నామినేటెడ్ సభ్యుడు ఏవైనా రాజకీయ పార్టీలో చేరడం.

          పదవ షెడ్యూల్ లో నిర్దేశించపబడిన అనర్హత వివాదాలను సంబంధిత సభలోని అధ్యక్షుడు నిర్ణయిస్తారు. అనగా రాజ్యసభ అయితే దాని చైర్మన్ మరియు లోకసభ అయితే దాని స్పీకర్ నిర్ణయిస్తారు. వీటిని రాష్ట్రపతి నిర్ణయించరు. అయితే, చైర్మన్ ! స్పీకర్ నిర్ణయాలు న్యాయసమీక్ష పరిధి క్రిందికి వస్తాయని సుప్రీంకోర్టు 1992లో తీర్పు నిచ్చింది.

 

సీట్ల ఖాళీ

ఈ క్రింది సందర్భాలలో పార్లమెంట్ సభ్యుడు తన సభ్యత్వాన్ని వదులు కోవలసి వస్తుంది.

1. ద్వంద్వ సభ్యత్వం

ఒక వ్యక్తి రెండు సభలలో ఒకేసారి సభ్యునిగా ఉండరాదు. ప్రజా ప్రాతినిధ్య చట్టం (1951) ఈ క్రింది అంశాలని పొందుపరిచింది.

• ఎవరైనా వ్యక్తి పార్లమెంట్ లో రెండు సభలకు ఎన్నుకో బడినట్లయితే, అతడు 10 రోజులలో తాను ఏసభలో సేవలందించాలని కోరుకుంటున్నాడో తెలియ పరచాలి. ఆ విధంగా అతడు తెలియపరచక పోతే, అతడి రాజ్యసభ సభ్యత్వం రద్దవుతుంది. ఆ సీటు ఖాళీ ఉంటుంది.
• ఒక సభలోని ప్రస్తుత సభ్యుడు ఇంకొక సభకు ఎన్నుకో బడితే, అతని మొదటి సభలోని సభ్యత్వం రద్దయి, ఆ సీటు ఖాళీ అవుతుంది.
• ఎవరైనా వ్యక్తి సభలో రెండు సీట్లకు ఎన్నికయితే, అతడు ఏదైనా ఒక దానిని ఎంచుకోవాలి. లేని ఎడల, రెండు సీట్లు కూడా ఖాళీ అవుతాయి.

అలాగే ఏ వ్యక్తి కూడా పార్లమెంట్ లోను మరియు రాష్ట్ర శాసన సభలోనూ సభ్యుడై ఉండగాదు. ఒక వేళ ఎవరైనా చేయకపోతే, అతడి పార్లమెంట్ సభ్యత్వ సీటు ఖాళీ అవుతుంది. వ్యక్తి ఆవిధంగా సభ్యత్వానికి 14 రోజుల లోపల రాజీనామా

అనర్హ‌త

       రాజ్యాంగంలో ప్రత్యేకంగా నిర్దేశించబడిన అనర్హతల ద్వారా ఒక పార్లమెంట్ సభ్యుడు అనర్హుడవుతే, అతని సీటు ఖాళీ అవుతుంది. పదవ షెడ్యూల్ లో పేర్కొనిన పార్టీ ఫిరాయింపు అనర్హతలు కూడా ఈ జాబితాలో ఉంటాయి.

రాజీనామా

        ఒక సభ్యుడు తన సంబంధిత సభలోని సభ్యత్వానికి రాజీనామా చేయవచ్చును. అతడు రాజ్యసభ సభ్యుడు అయినట్లయితే, రాజీనామా లేఖను రాజ్యసభ చైర్మన్ కి ఇవ్వాలి. అతడు లోక్ సభ సభ్యుడయితే, రాజీనామా లేఖని లోక్ సభ స్పీకర్ కి ఇవ్వాలి. అయితే, ఆ రాజీనామాలో స్వచ్ఛందత లేదా సమంజ సత్వం లేదని చైర్మన్ / స్పీకర్ భావిస్తే, ఆ రాజీనామాను వారు ఆమోదించక పోవచ్చును.

గైర్హాజరు

         ఒక సభ యొక్క సభ్యుడు గనుక దాని అనుమతి లేకండా వరుసగా 60 రోజులు సమావేశాలకి గైర్హుజరు అయినట్ల యితే, ఆ సభ్యుని సభ్యత్వం రద్దఅవుతుంది. ఈ 60 రోజుల కాల వ్యవధిని లెక్కించడంలో సభ వాయిదా పడిన కాలం లేక వరుసగా నాలుగు రోజుల కన్నా ఎక్కువ కాలం వాయిదా పడిన రోజులు పరిగణన లోనికి రావు.

ఇతర సందర్భాలు

       పార్లమెంట్ లో ఒక సభ్యుని సీటు ఈ క్రింది పరిస్థితులలో కూడా ఖాళీ అవుతుంది.

• (a). న్యాయస్థానం అతని ఎన్నిక చెల్లదని తీర్పు చెప్పటం; (b). సభ నుండి అతడు బహిష్కరించ బడటం;
• (C). రాష్ట్రపతి పదవికి కానీ లేదా ఉప రాష్ట్రపతి పదవికి
• కానీ అతడు ఎన్నిక కావడం; మరియు
• (d). ఒక రాష్ట్రానికి అతడు గవర్నర్‌గా నియమింపబడటం.

        ఒకవేళ అనర్హతకు గురైన వ్యక్తి పార్లమెంట్ కి ఎన్నుకోబడితే, అతని ఎన్నికను చెల్లదని ప్రకటించడానికి రాజ్యాంగంలో ఎటువంటి పద్ధతి లేదు. ప్రజా ప్రాతినిథ్య చట్ట (1951) ఈ విషయాన్ని పొందు పరిచింది. దీని ప్రకారం అనర్హతకు గురైన వ్యక్తి ఎన్నిక చెల్లదని ప్రకటించే అధికారం హైకోర్టుకు ఇవ్వబడింది. బాధితుడైన వ్యక్తి హైకోర్టు తీర్పుకు వ్యతిరేకంగా సుప్రీంకోర్టును ఆశ్రయించవచ్చును.

 

ప్రమాణం

        ప్రతి పార్లమెంట్ సభ్యుడు (రాజ్యసభ లేక లోక్ సభ) సభ్యుడిగా అర్హత పొందాలంటే రాష్ట్రపతి ఎదుట గానీ లేక రాష్ట్రపతి ప్రత్యేకంగా నియమించిన వ్యక్తి ఎదుట గానీ ప్రమాణం లేదా ప్రతిజ్ఞ చేయాలి. తన ప్రమాణం లేదా ప్రతిజ్ఞలో ఒక పార్లమెంట్ సభ్యుడు, తాను…

• భారత రాజ్యాంగం ఎడల యదార్థ శ్రద్ధా నిష్టలను కలిగి ఉంటానని;
• భారతదేశ సార్వభౌమాధికారాన్ని, అఖండ తను సమర్థిస్తానని; మరియు
• తాను చేపట్టిన కర్తవ్యాలను శ్రద్ధగా నిర్వహిస్తానని ప్రమాణం చేస్తారు.

        ప్రమాణ స్వీకారం చేయని సభ్యునికి సభా కార్యక్రమాలలో పాల్గొనే అధికారం కానీ మరియు ఓటువేసే అధికారం కానీ ఉండవు. అతడిని పార్లమెంటరీ ప్రత్యేక హక్కులు గానీ లేదా మినహాయింపు గానీ ఉండవు.

       ఈ క్రింది పరిస్థితులలో ఒక సభ్యుడిగా ఒక వ్యక్తి హాజరై మరియు ఓటింగ్ లో పాల్గొంటే, అతడికి రోజుకి 500 రూపాయలు జరిమానా విధించడం జరుగుతుంది.

• నిర్దేశించబడిన నమూనా ప్రకారం ప్రతిజ్ఞ మరియు ప్రమాణం చేయక ముందు హాజరవటం; లేదా
• తనకు సభ్యుడిగా ఉండటానికి అర్హత లేదని లేదా తాను సభ్యత్వానికి అనర్హుడనని తెలిసి కూడా అతడు సభలో హాజరైనప్పుడు, లేదా
• ఏదైనా పార్లమెంట్ చట్టం ప్రకారం తాను సభలో హాజరు కావడానికి మరియు ఓటు వేయడానికి అనర్హుడనని అతడికి తెలిసి కూడా సభలో హాజరైనప్పుడు.

 

జీత భత్యాలు

        పార్లమెంట్ లోని ఉభయసభల సభ్యుల జీతభత్యాలను పార్లమెంట్ నిర్ణయిస్తుంది. వీరి పెన్షన్ గురించి రాజ్యాంగంలో ప్రస్తావించడం జరగలేదు. అయితే, పార్లమెంట్ వీరికి పెన్షన్ పొందే సౌకర్యం ఇస్తుంది.

       పార్లమెంట్లో ఒక సభ సభ్యునిగా ప్రతి ఐదు సంవత్సరాలకు క్రమబద్ధమైన శ్రేణి ప్రాతిపదికపై సభ్యులు 1976 నుండి పెన్షన్ కి అర్హతను పొందారు. ఇంతేగాక, వీరికి ప్రయాణ సౌకర్యాలు, ఉచిత నివాసం, టెలిఫోన్, మెహికల్ అడ్వాన్స్, వైద్య సౌకర్యాలు మొదలగునవి ఇవ్వబడతాయి.

       లోక్ సభ స్పీకర్ మరియు రాజ్యసభ చైర్మన్ జీత భత్యాలను కూడా పార్లమెంట్ నిర్ణయిస్తుంది. వాటిని భారత సంచిత నిధి నుండి చెల్లించడం జరుగుతుంది. కాబట్టి, ఇవి పార్లమెంట్ వార్షిక ఓటుకి ఆధీనం కావు.

 

పార్లమెంట్ నాయకులు

సభా నాయకుడు

          లోక్ సభ నిబంధనల ప్రకారం లోక్ సభలో సభ్యుడైన ప్రధానిని సభా నాయకుడు అని వ్యవహరిస్తారు. ఇంతేకాక లోకసభ సభ్యుడైన ప్రధాని చేత నామినేట్ అయిన మంత్రి కూడా సభా నాయకుడిగా వ్యవహరించవచ్చు. ఇలాగే రాజ్యసభలో కూడా సభా నాయకుడు ఉంటాడు. ఇతను రాజ్యసభ సభ్యుడిగా ఉండి ప్రధాని చేత నామినేట్ కాబడ్డ మంత్రి, ప్రతి సభలోను ఉన్న సభా నాయకుడు ప్రముఖమైన విధులను నిర్వహిస్తూ సభా కార్యక్రమాల్లో ప్రముఖమైన ప్రభావాన్ని చూపిస్తారు. ఇతను సభకి డిప్యూటీ లీడర్ ని నామినేట్ చేయవచ్చును. అమెరికాలో ఇటువంటి ప్రధాన వ్యక్తిని ‘మెజారిటీ నాయకుడు’ అని అంటారు.

ప్రతిపక్ష నాయకుడు

         పార్లమెంట్ లో ప్రతి సభలో ప్రతిషక్ష నాయకుడు ఉంటాడు. సభలో మొత్తం సభ్యుల సంఖ్యలో 10వ వంతుకు తగ్గని సీట్లున్న పార్టీ నేతకి ప్రతిపక్ష నాయకుడిగా గుర్తింపు రావాలి. పార్లమెంటరీ తరహా వ్యవస్థలో ప్రతిపక్ష నాయకుడికి ప్రముఖమైన పాత్ర ఉంటుంది. ప్రభుత్వ విధానాలపై నిర్మాణాత్మక విమర్శలు చేయడం, ప్రత్యామ్నాయ ప్రభుత్వాన్ని ఏర్పర్చడం ఇతని ప్రధాన విధి. ఈ కారణంగా 1977లో లోక్ సభ మరియు రాజ్య సభల్లో ప్రతిపక్ష నాయకుడికి చట్టబద్ధమైన హెూదా కల్పిడమైనది. క్యాబినేట్ మంత్రితో సమానంగా వీరికి జీతభత్యాలు, సదుపాయాలు ఇవ్వబడతాయి. 1969లో ప్రతిపక్ష నాయకునికి అధికారికంగా గుర్తింపు మొదటిసారి వచ్చింది. ఇటువంటి అధికారాన్ని అమెరికాలో “మైనారిటీ నాయకుడు” అంటారు.

        బ్రిటీష్ రాజకీయ వ్యవస్థలో “షాడో కాబినెట్”అనే ఒక ప్రత్యేక సంస్థ ఉంది. దీన్ని ప్రతిపక్ష పార్టీ ఏర్పరుస్తుంది. అధికార క్యాబినెటికి సమాంతరంగా ప్రతిపక్ష పార్టీ షాడో కాబినెట్ ద్వారా భవిష్యత్తులో సభ్యులు మంత్రులుగా ఉండటానికి తగిన శిక్షణ ఇస్తుంది. ఈ షాడో క్యాబినెట్‌లో ప్రతి అధికార కేబినెట్ మంత్రికి నీడగా ప్రతిపక్ష కేబినెట్ మంత్రి ఉంటాడు. ప్రస్తుత ప్రభుత్వంలో ఎప్పుడు మార్పు వచ్చినా తక్షణం ప్రతిపక్ష పార్టీ తన ప్రత్యామ్నాయ క్యాబినెట్ తో సిద్ధంగా ఉంటుంది. ఈ కారణంగా ఐవర్ జెన్నింగ్స్ ప్రతిపక్ష నాయకున్ని “ప్రత్యా మ్నాయ ప్రధాన మంత్రి” అన్నారు. ఇతనికి మంత్రికి ఉన్న హెూదా ఉంటుంది. ప్రభుత్వం ఇతనికి జీతం చెల్లిస్తుంది.

 

విప్ (Whip)

      రాజ్యాంగంలో సభా నాయకుడు మరియు ప్రతిపక్ష నాయకుడి పదవుల గురించి ప్రస్తావించక‌పోయినా పార్లమెంటరీ చట్టంలో మరియు సభా నిబంధనలో పేర్కొన్నారు. అయితే విప్ అనే పదం రాజ్యాంగంలో కాని, పార్లమెంటరీ శాసనంలో కాని సభా నిబంధనలలో కాని పేర్కొనలేదు. పార్లమెంటరీ ప్రభుత్వంలోని సాంప్రదాయాల ఆధారంగా ఈ పదని ఏర్పడింది.

        అధికార పార్టీ అయిన లేదా ప్రతిపక్షం అయినా లేదా ప్రతి రాజకీయ పార్టీకి పార్లమెంట్ లో సొంత విప్ ఉంటాడు. ఫ్లోర్ లీడర్ కు అసిస్టెంట్ గా ఉండటానికి ప్రతి రాజకీయ పార్టీ ఇతన్ని నియమిస్తుంది. సభలో తమ పార్టీ సభ్యులు బాధ్యతగా ఎక్కువ సంఖ్యలో హాజరయ్యే బాధ్యతని విప్ స్వీకరిస్తారు. పార్టీ ఆదేశాల ప్రకారం సభ్యులు ఒక రాజకీయ సమస్యకి మద్దతు ఇవ్వటానికి కాని ఇవ్వకపోవడానికి కాని అవసరమైన నిర్ణయాలు ఇతను చేస్తాడు. సభ్యులందరూ విప్ ఆదేశాలని పాటించాలి. లేకపోతే క్రమశిక్షణా చర్య తీసుకోబడుతుంది.